به‌عنوان درمانگری که سال‌ها با نوجوانان کار کرده‌ام، یکی از عمیق‌ترین آسیب‌هایی که هر روز در جلسات می‌بینم آسیب ناشی از مقایسه است؛ آسیبی که آرام و بی‌صدا عمل میکند اما اثرش سال‌ها باقی می‌ماند...
به قلم: فاطمه مرادی | روانشناس کودک، نوجوان و خانواده
نوجوان بعد از هر مقایسه، معمولاً واکنش بیرونی شدیدی نشان نمی‌دهد؛ نه فریاد می‌زند، نه گریه میکند، نه مخالفت میکند… اما درونش آرام‌آرام فرسوده و خاموش می‌شود. بیشتر والدین نیت بدی ندارند؛ تصورشان این است که مقایسه باعث انگیزه می‌شود.
اما یافته‌های قطعی روان‌شناسی دقیقاً برعکس این را نشان می‌دهد:
❌ مقایسه انگیزه ایجاد نمی‌کند
✔️ مقایسه شرم ایجاد میکند
و شرم یکی از قوی‌ترین عوامل افسردگی، کناره‌گیری اجتماعی، افت عملکرد و کاهش تلاش در نوجوانان است.
وقتی نوجوان را مقایسه می‌کنیم، در مغزش چه اتفاقی می‌افتد؟
- مغز پیام «من کافی نیستم» را ثبت میکند این پیام می‌تواند سال‌ها به‌صورت طرحواره «بی‌ارزشی» باقی بماند و زمینه‌ساز افسردگی، اضطراب اجتماعی و افت اعتمادبه‌نفس شود.
- نوجوان به جای حرکت، وارد «حالت انجماد» می‌شود مقایسه فعال‌سازی سیستم تهدید مغز است. نتیجه؟ مغز به‌جای حرکت و تلاش، وارد حالت دفاعی می‌شود. یعنی: بی‌حوصلگی بی‌انگیزگی افت تحصیلی دوری از فعالیت‌ها
- رابطه والد–نوجوان آسیب می‌بیند نوجوان احساس میکند والدینش او را نمی‌بینند، نمی‌فهمند و پذیرفته نمی‌دانند. اعتماد کم‌رنگ می‌شود و فاصله‌ی عاطفی شکل می‌گیرد.
- هویت نوجوان منحرف می‌شود هویت در این سن باید حول سؤال «من کی هستم؟» شکل بگیرد. اما مقایسه آن را تبدیل میکند به: «آیا من از بقیه کمترم؟» این دقیقاً ضربه به هویت‌یابی سالم است.
مقایسه‌های روزمره‌ای که فکر می‌کنیم بی‌خطرند، اما نیستند
جملاتی مثل: «ببین پسرخاله‌ات چقدر موفقه.» «فلانی بهترین مدرسه قبول شد، تو نشدی.» «فلانی تو موسیقی عالیه، تو نیستی.» «اون ازدواج موفق داشت، تو هنوز نه.» «ببین دخترعمه‌ات دانشگاه قبول شد، تو چی؟» هرکدام از این‌ها مثل تیغی نامرئی به عزت‌نفس نوجوان وارد می‌شود.
چه کنیم نوجوان رشـد کند، بدون اینکه خرد شود؟
پیشنهادهای کاملاً تخصصی و قابل‌اجرا:
- تمرکز روی مسیر منحصربه‌فرد خودش به‌جای نتیجه دیگران بگویید: «می‌خوام ببینم تو به چی علاقه داری. راه خودتو پیدا کنیم.»
- تلاش را تقویت کنید، نه فقط نتیجه را حتی اگر قبول نشد: «تلاشت رو دیدم، و همین ارزشمنده.»
- مقایسه را به حمایت تبدیل کنید به‌جای «فلانی بهتره»، بگویید: «می‌خوای ببینیم کجای مسیر رو میشه بهتر کرد؟»
- جمع‌های خانوادگی را برای او محیطی امن کنید اگر کسی در مهمانی او را تحقیر کرد، کافیست بگویید: «ما بچه‌هامونو با کسی مقایسه نمی‌کنیم.»
- به رشد تدریجی باور داشته باشید مسیر رشد هر نوجوان متفاوت است: یکی ۱۵ سالگی می‌درخشد، یکی ۲۰ سالگی، یکی ۳۰ سالگی. اما همه می‌توانند بدرخشند؛ اگر با دیگران مقایسه نشوند.
گاهی فقط یک جمله اشتباه می‌تواند نوجوان را سال‌ها عقب بیندازد… و فقط یک جمله درست می‌تواند او را دوباره روی ریل رشد و آرامش برگرداند. مقایسه نکنیم. چون هر نوجوان، مسیر یگانه و ارزشمند خودش را دارد.
فاطمه مرادی | روانشناس کودک، نوجوان و خانواده